Onderwijs

De laatste jaren is er steeds meer etnische diversiteit in Vlaamse scholen. Dit biedt zowel unieke kansen als uitdagingen voor leerkrachten, die moeten navigeren en inspelen op de diverse noden van een etnisch gevarieerde studentenpopulatie. In deze context is het belangrijk om meer inzicht te krijgen in de rol van de leerkracht zodat we beter kunnen begrijpen welke obstakels leerkrachten mogelijk kunnen verhinderen om gelijke kansen te bieden aan alle leerlingen.

Binnen het domein onderwijs luidde de centrale onderzoeksvraag: Hoe reageren Vlaamse secundaire leerkrachten op de ervaren uitdagingen in etnisch diverse klassen en wat motiveert hun gedrag? De focus was veel breder dan enkel etnische discriminatie en vertrok echt vanuit de ervaren uitdagingen door leerkrachten in het onderwijs. Onderzoek, ook internationaal, heeft eigenlijk nog maar in beperkte mate de verschillende motieven voor het handelen van de leerkrachten in kaart gebracht. Hierin inzicht krijgen was dan ook het centrale doel van dit onderzoek. Onze bevindingen zijn ook vertaald in concrete tools om leerkrachten te ondersteunen in etnisch diverse situaties.

Het onderzoek

Het onderzoek werd uitgevoerd in 4 Vlaamse scholen, aan de hand van etnografisch onderzoek, interviews en observaties. De scholen zijn gelegen in Antwerpen, Brussel en Gent en waren doelbewust gekozen vanwege hun verschillend diversiteitsbeleid. Daarnaast werden er diepte-interviews gehouden met 48 leerkrachten, maar ook met 23 leerlingen en 4 directieleden om een zo uitgebreid mogelijk beeld te krijgen.

Belangrijke Bevindingen

Hoe benadert een leerkracht etnische diversiteit?

De diversiteitsbenaderingen of aanpakstrategieën die terug te vinden zijn in de praktijk worden onderverdeeld in 3 types: multiculturalisme, assimilatie en kleurenblindheid (MAC-benadering). Multiculturalisme staat voor het omarmen van etnische diversiteit. Assimilatie voor het afwijzen van etnische diversiteit en het focussen op de Belgische identiteit. Kleurenblindheid staat voor het negeren van diversiteit en het focussen op ‘we zijn allemaal mensen’. Onderzoek toont dat we vooral positieve effecten zien bij de multiculturele aanpak.

De toepassing hiervan in de dagelijkse praktijk blijkt echter niet zo eenduidig te zijn. Leerkrachten zijn niet consistent in hun benadering, maar kiezen afhankelijk van het thema vaker voor de ene dan wel de andere strategie. Dit geeft inzicht in de onderwerpen waar leerkrachten meer open voor staan en wat ze gemakkelijker vinden om toe te passen, maar ook in hun voorkeuren en waar de verdeeldheid tussen ‘wij’ en ‘zij’ nog dieper geworteld is. Er zijn vier thema’s die continu terugkeren en waar we duidelijke verschillen zien op vlak van benadering, namelijk meertaligheid, religieuze diversiteit, etnische discriminatie en diversiteit in het curriculum. Hoewel leraren meer geneigd leken om assimilatiebenaderingen voor meertaligheid en religieuze diversiteit aan te nemen, varieerden hun benaderingen voor etnische discriminatie en diversiteit in het curriculum. De studie liet ook zien dat de motivaties voor het handelen van leerkrachten vaak beïnvloed werden door een complex samenspel van factoren die verder gaan dan enkel stereotypen en vooroordelen.

Ik had een discussie met een vriendin, zij heeft ook een donkere huidskleur, en hij [leerling] noemde haar een aap…. en toen werd ik echt boos. En mijn lerares deed niets, dus vroeg ik “waarom zeg je er niets van?” en ze zei “laat maar, je bent veel slimmer dan dit”. Ik zei “sorry, ik laat dit niet zomaar gebeuren” en dus pakte ik mijn spullen en ging weg.

(Shary-Ann, student)

Hoe Omgaan met etnische discriminatie in de klas?

Hoe gaan leerkrachten om met etnische discriminatie in de klas? Er blijkt een duidelijk verschil in hoe leerkrachten reageren bij het zien van een incident tussen leerlingen tegenover wanneer ze zelf beschuldigd worden van racisme door een leerling. In het geval van incidenten van etnische discriminatie leken leerkrachten dit vaak te gebruiken als een leermoment voor studenten, waarbij ze een klas discussie startten. Deze benadering, hoewel goed bedoeld, leek meer gericht op het aspect van leren dan op het hebben van aandacht voor het slachtoffer van etnische discriminatie. Leerkrachten vonden het belangrijk om studenten te leren om kalm te blijven, open-minded, reflectief, respectvol en communicatief tijdens discussies over discriminatie.

Echter, in situaties waar leerkrachten beschuldigd werden van discriminatie, leken deze principes niet meer te gelden en gingen leerkrachten eerder defensief reageren door de beschuldiging te ontkennen of te minimaliseren. Deze defensieve houding kan geworteld zijn in hun angst om gezien te worden als racist, een label waarmee ze zich niet willen associëren. Hoewel het begrijpelijk is dat leerkrachten defensief reageren wanneer ze zich beschuldigd en aangevallen voelen door hun studenten, kan deze benadering ertoe leiden dat de klacht van de student niet gehoord of serieus genomen wordt.

Interculturele competenties in een etnisch diverse klas

Interculturele competenties zijn belangrijke vaardigheden die leerkrachten helpen bij het aannemen van een multiculturele aanpak. Leerkrachten gaven aan dat ze interculturele competenties ontwikkelen door praktische ervaring en interacties met etnische minderheidsstudenten. Ons onderzoek toonde aan dat leerkrachten ofwel meer leerkracht-gecentreerde of student-gecentreerde interculturele competenties ontwikkelden. De leerkracht-gecentreerde competenties, zoals het handhaven van autoriteit en klasmanagement, zijn het gevolg van een focus die ligt op het structureren van de omgeving om uitdagingen in de klas te minimaliseren.

Daarentegen lijken student-gecentreerde competenties, zoals empathie en het opbouwen van sterke relaties met studenten, eerder het gevolg te zijn van een nadruk die ligt op het begrijpen van en aanpassen aan de diverse behoeften van studenten. Uit het onderzoek blijkt dat leerkrachten eerder geneigd zijn om student-gecentreerde competenties te ontwikkelen in omgevingen waar ze zich in controle voelen, waarbij er geen verstoring is van het curriculum en waar de studenten geen moeite hebben met het lesmateriaal.

RE:flex:

Om leerkrachten en leerkrachten in spe te ondersteunen werd RE:flex ontwikkeld.

Eindrapport

Bekijk hier het eindrapport:

Auteur(s)

Dr. Marloes Hagenaars is werkzaam als postdoctoraal onderzoeker aan de vakgroep sociologie van de Vrije Universieit Brussel (VUB). Haar doctoraatsonderzoek ging over hoe leerkrachten in het secundair onderwijs omgaan met etnische diversiteit. Als postdoctoraal onderzoeker en valorisatie coördinator binnen het project ‘Vroeg Geleerd’ doet ze onderzoek naar schoolboeken en hoe leerlingen zich voelen in het basisonderwijs.

Prof. dr. Peter Stevens is hoofddocent Kwalitatieve Onderzoeksmethodologie aan de Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen, aan de Universiteit Gent. Zijn onderzoek situeert zich op de domeinen onderwijssociologie en etnische relaties.

Prof. Dr. Sara Willems is hoofddocent hoofddocent Sociale ongelijkheidsproblematiek in de gezondheidszorg aan de Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen. Haar onderzoek focust zich op vraagstukken rond sociale verschillen in de toegankelijkheid van gezondheidszorg en de kwaliteit van zorgprocessen binnen de eerstelijnsgezondheidszorg.

Prof. Dr. Wendelien Vantieghem is docent bij de interuniversitaire master gender & diversiteit en directeur van het Steunpunt Diversiteit & Leren aan UGent. Haar onderzoek focust op inclusie in onderwijs, waarbij zowel de trajecten en ervaringen van diverse leerlingen bekeken worden, als de competenties en ondersteuningsnoden van leerkrachten om met diversiteit in de klas om te gaan. Voor meer informatie over haar onderzoek, lees hier meer.